พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติหริภุญไชย จังหวัดลำพูน เป็นพิพิธภัณฑสถานแห่งแรกของภาคเหนือ ที่รวบรวมศิลาจาลึกและโบราณวัตถุ ศิลปวัตถุอันเกี่ยวเนื่องกับพระพุทธศาสนาชิ้นสำคัญที่พบในภาคเหนือของประเทสไทย เดิมตั้งอยู่บริเวณศาลาบาตร ทิศตะวันตกเฉียงใต้ของวัดพระธาตุหริภุญชัยวรมหาวิหาร โดยก่อตั้งของพระยาราชนกูลวิบูลภักดีพิริยพาห (อวบ เปาโรหิตย์) สมุหเทศาภิบาลมณฑลพายัพ โดยมีเจ้าจักรคำขจรศักดิ์เป็นผู้อำนวยการ หลังจากนั้นกรมศิลปากรมีโครงการขยายกิจการพิพิธภัณฑ์ และหาสถานที่ที่เหมาะสมในการจัดตั้งอาคารขึ้นใหม่ พระธรรมโทลี เจ้าอาวาสวัดพระธาตุหริภุญชัย ขณะนั้นจึงมอบโบราณศิลปวัตถุ จำนวน 2,033 รายการ มาจัดแสดงยังอาคารหลังใหม่ที่จะสร้างขึ้นนั้นเมื่อปี พ.ศ.2515 จึงได้จึงได้มีการก่อสร้างอาคารพิพิธภัณฑ์หลังใหม่โดยใช้พื้นที่ราชพัสดุของกรมธารารักษ์ ถนนอินทยงยศ ตรงข้ามวัดพระธาตุหริภุญชัย ซึ่งเป็นพื้นที่เดิมของเรือนจำของจังหวัดลำพูน สันนิษฐานว่าเป็นที่ตั้งของวัดแสนข้าวห่อ เมื่ออาคารสร้างเสร็จเรียบร้อยแล้ว ได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จฯ ทรงเปิดเมื่อวันที่ 20 กุมภาพันธ์ พ.ศ.2522